Επιτρέπεται να εισέρχονται τα άλογα ζώα εντός του Ιερού Ναού;

  

   Είναι ένα επίκαιρο θέμα. Κυρίως, αφορά όσους αδελφούς μας αδυνατούν να εξυπηρετηθούν από μόνοι τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις η συνοδεία ενός μικρού άλογου ζώου, συνήθως τετράποδου και έμπιστου φίλου, είναι κάτι περισσότερο από απαραίτητη. Πόσο, όμως, επιτρεπτό είναι να εισέρχονται αυτά τα μικρά ή μεγαλύτερα ζωάκια εντός του Ιερού Ναού;

Πόσο «αθώα» είναι η δερματοστιξία (τατουάζ);

  

   Αφορμή για την εν λόγω "πνευματική" απορία στάθηκε η εικόνα, η εμφάνιση πολλών νέων που συναντώ, τόσο στο Πανεπιστήμιο όσο και στους δρόμους, στην τρέχουσα γύρω μας καθημερινότητα. Μαθητές, μικρά παιδιά, νέοι και νέες που μεταμορφώνουν την ωραιότητα του προσώπου και της υπάρξεώς τους, άλλοτε με ανούσια παιδαριώδη αυτοκόλλητα που παραπέμπουν και προϊδεάζουν σε μια πιθανή στο μέλλον δερματοστιξία, και, άλλοτε με ολοκληρωμένες επεμβάσεις (κυρίως μεγαλύτερες ηλικίες), σε τέτοια ποιότητα και έκταση επί του σώματός τους που, ειλικρινά, και μόνο στη θέα αυτών, δάκρυα αναδύονται από την καρδιά σου...! Αλήθεια, όμως, πόσο «αθώα» είναι μια τέτοια ενέργεια ως αυτή της δερματοστιξίας;

Ονομαστική εορτή ή γενέθλια;

  

   Ονομαστική εορτή και γενέθλια. Έτσι μεγαλώσαμε. Και νομίζω, δεν είναι υπερβολή να υποστηρίξω ότι εν πολλοίς, μας έγινε συνήθεια και εδραιώθηκε ως κάτι το φυσικό, ως κάτι το αβίαστα σύνηθες στην καθημερινότητά μας, ανεξάρτητα της ηλικίας του εορτάζοντος/ούσης. Παρά ταύτα, η αλήθεια περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στην ονομαστική εορτή, εάν, βέβαια, γράφω και ομιλώ προς ορθόδοξους χριστιανούς και πιστούς της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας.

Επιτρέπεται οι Χριστιανοί να "ξεματιάζονται" μεταξύ τους;

Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημητρίου Π. Λυκούδη με τίτλο "Λειτουργικά Ζητήματα", τόμος Α' (Αθήνα 2017) που κυκλοφορεί σε όλα τα χριστιανικά βιβλιοπωλεία αλλά και από τις Εκδόσεις ΕΠΙΡΡΩΣΗ, ΕΔΩ!

   Είναι μια συνήθεια που επικρατεί και θεριεύει στις ημέρες μας. Λάδια, ξεματιάσματα, αυτοσχέδιες μυστικές ευχές και "ματζούνια", λαγοπόδαρα και χάντρες, μπλε "ματάκια" και απόνερα, θυμιατά και κάθε είδους πλανόδιες ξεματιάστρες, διά ζώσης και τηλεφωνικά ακόμη, και, είναι γεγονός πασιφανές, η αμάθεια, οι προλήψεις και δεισιδαιμονίες εδραιώθηκαν πια, ανάμεσά μας, γύρω μας.

   Ξέρω! Θα προλάβεις να πεις ότι οι "ξεματιάστρες", τουλάχιστον κάποιες από αυτές, λέγουν εκφώνως προσευχές και ουχί μυστικώς, όπως την Κυριακή Προσευχή "Πάτερ ημών" ή άλλες γνωστές προσευχές ή, τουλάχιστον, θα προτείνεις πως η Αγία μας Εκκλησία αποδέχεται την περί ου ο λόγος βασκανία, την εχθρική, δηλαδή, και επιζήμια επιβουλή. Ποιος ο λόγος, λοιπόν, που δεν επιτρέπονται οι ως άνω τακτικές και ενέργειες;

   Την ευχή επί της βασκανίας, πρωτίστως, διαβάζει ο ιερέας, ο κανονικά χειροτονημένος ιερέας της ενορίας μας και όχι κάθε αυτοχρισμένη ψυχοσώστρα των ημερών μας. Η εχθρική και επίβουλος επήρεια αντιμετωπίζεται με επιτραχήλιον και διά της Χάρις του Παναγίου Πνεύματος, η οποία φθάνει σ᾿ εμάς διά της εν Χριστώ εκλεγμένης και χειροτονημένης  Ιερωσύνης που έλαβε ο πρεσβύτερος-ιερέας  και όχι διαμέσου μυστικοπαθών προσευχών και τελετουργιών. Δεν παίζουμε με τον διάβολο, χρειάζεται περισσή προσοχή και σοβαρότητα.

   Εισέτι, σε περίπτωση που ένεκα πολλών αιτιών δεν έχουμε άμεση πρόσβαση στο επιτραχήλιον του ιερέα, κάθε χριστιανός, μακριά από λάδια και ξεματιάσματα, ακόμη και έμπροσθεν δήθεν των αγίων εικόνων και με τη συνδρομή των μοσχοθυμιαμάτων, αυτοχρίεται και πίνει αγιασμό και προσεύχεται προσωπικά ο ίδιος, αυτοσχεδίως και μη, χωρίς να προστρέχει σε κοσμοσώστρες και λαδομάγισσες της γειτονιάς. Προσοχή! Ούτε τηλεφωνικό ξεμάτιασμα! Πολλή προσοχή! Μην προσκαλείτε τηλεφωνικά τον διάβολο στα σπίτια σας! Δεν παίζουμε με τον διάβολο!

   Ως προς τα μπλε "ματάκια", τις πάσης φύσεως και προέλευσης χάντρες, τα λαγοπόδαρα και τα "φυλαχτά", καλό είναι και ευλογημένο, έστω και ετούτη την ώρα, να μάθουμε επιτέλους ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερο φυλακτήριο εντός και επάνω μας από τον Τίμιο Σταυρό, που καθένας χριστιανός φέρει, ή, πρέπει να φέρει επιστηθίως και, ασφαλώς, να αποδέχεται ορθοπράκτως στην καθημερινότητά του.

   Όχι "ματάκια", λοιπόν, στους επιστήθιους Σταυρούς μας, όχι χάντρες στα παιδιά μας και στα βρέφη, όχι "φυλακτά" στα αυτοκίνητά μας, παρακαλώ την αγάπη σας.  Καί χριστιανός καί ξεμάτιασμα, καί Σταυρός καί χάντρες καί ματάκια είναι σχήμα ασύμβατο, ασύμφορο, ασύνδετο. Σταυρός ορθόδοξος και αγιασμός για κάθε εχθρική επιβουλή και επενέργεια. Προσοχή, όμως! Ορθόδοξος Σταυρός, όχι απομιμήσεις αποκρυφιστικών σχεδίων και εφήμερων "κακοτεχνημάτων".

   Ορθόδοξος Σταυρός και μακριά από ξεματιάστρες και τηλεφωνικά ξεματιάσματα με λάδια, θυμιατά, απόνερα και μυστικοπαθείς ευχές - ο Θεός να τις κάνει ευχές! - που δήθεν αποστέλλουν το "κακό μάτι" στα "αόριστα" βουνά, ενώ, στην ουσία, πανηγυρικά προσκαλούν τον διάβολο ως συνδαιτημόνα και μόνιμο πάροικο στην καθημερινότητά μας. Προσοχή! Δεν παίζουμε με τον διάβολο!
Πατήστε εδώ για τις Εκδόσεις ΕΠΙΡΡΩΣΗ!

  

Επιτρέπεται να τελούνται μνημόσυνα εκτός του Ιερού Ναού;

   Στη συνέχεια της σειράς των ερωταπαντήσεών μας στην παρούσα ενότητα με τίτλο "Λειτουργικές Απορίες", συναντάμε το επίκαιρο θέμα των ιερών Μνημοσύνων εκτός των Ιερών Ναών, δηλαδή, άνευ Θείας Λειτουργίας. Ένα ζήτημα που, προϊόντος του χρόνου, καθίσταται "μόδα" και "μοντερνισμός", άλλος ένας μοντερνισμός άλλωστε, μία επί πλέον μορφή εκκοσμίκευσης της Αγίας μας Εκκλησίας που αμφότεροι επιτρέπουμε να συντελείται.

Πρέπει να κάμνουμε εκταφή των κεκοιμημένων μας, όταν συμπληρωθούν τρία χρόνια από την ημέρα της ταφής, ή όχι;

   Αποτελεί εκκλησιαστικό έθος και αναπόσπαστο μέρος της Ιεράς  Παραδόσεώς μας η εκταφή των οστών των κεκοιμημένων μας. Και μάλιστα, στα τρία χρόνια, αριθμός συμβολικός της τριημέρου Ταφής του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Το ερώτημα, όμως, που τίθεται σήμερα είναι εάν πρέπει οι πιστοί να προβαίνουν στην εκταφή των κεκοιμημένων τους ή, πολλές φορές από φόβο για μια πιθανή μη αποσύνθεσή τους ή και από σεβασμό, να διατηρούν τον τάφο ανέγγιχτο και τους κεκοιμημένους εγκαταλελειμένους μέσα στη γη.

   Είναι αλήθεια πως η ακολουθία και το τυπικό της ταφής σ᾿ ένα δημοτικό κοιμητήριο μιας μεγαλούπολης, από κάθε πλευρά, διαφέρει σε πολλά σημεία από την αντίστοιχη ταφή σ᾿ ένα χωριό, εκεί όπου η ταφή καί πλέον κατανυκτική είναι καί ανθρώπινη καί πλέον "ορθόδοξη" σε αντιστοιχία με αυτή της πόλης! Πλην, όμως, κατανοώντας κάθε αντίλογο και επιφύλαξη, είναι αδύνατον να διατηρούμε τους κεκοιμημένους μας στον τάφο και μετά την παρέλευση της τριετίας από την ημέρα της εκδημίας και ταφής τους.

   Έχουμε παραδείγματα, και είναι πολλά, που η εκταφή, τρόπον τινά, επιβάλλεται, καθώς πολλοί κεκοιμημένοι μας αναδύθηκαν ανέγγιχτοι και άνευ στοιχείων αποσυνθέσεως της ύλης. Βέβαια, αυτό από μόνο του δεν αποτελεί μαρτυρία, καθώς δύναται να εξηγηθεί και θετικά, αλλά ωσαύτως, με τα ίδια επιχειρήματα και αρνητικά. Γι᾿ αυτό, όταν τα άφθαρτα σκηνώματα των Αγίων μας, κάποια εκ των οποίων  διατηρούνται ακόμη και σήμερα αναλλοίωτα, έρχονταν στο φως, οι έμπειροι Πατέρες μας τα ενταφίαζαν και πάλι στη γη και ανέμεναν "σημείο" εξ Ουρανού, ανέμεναν και προσμετρούσαν υπομονετικά στο χρόνο την αγαπητική θεία βούληση του Παναγίου Θεού.

   Στην καθημερινότητά μας, όμως, επιβάλλεται η εκταφή των κεκοιμημένων μας. Σε περίπτωση που κάποιος εξ αυτών διατηρείται ανέπαφος (επηρεαζόμενος από παθολογικά αίτια, από λήψη και χρήση ποικίλου φαρμακευτικού υλικού εν ζωή, από την υγρασία του υπεδάφους την ημέρα της ταφής και, ασφαλώς, από τον κορεσμού του αυτού υπεδάφους στα κοιμητήρια των μεγαλουπόλεων), προβαίνουμε στην εκ νέου ταφή του, αυτή τη φορά για ένα έτος επιπλέον. Να φροντίζουμε, λοιπόν, στα τρία χρόνια να διενεργούμε την εκταφή των ανθρώπων μας. Αυτό μας διδάσκει η Αγίας μας Εκκλησία.

   Τέλος, γίνεται κατανοητό, ως τονίζουμε αδιαλείπτως, πως όλα τα παραπάνω συντελούνται με την ευλογία και συμμαρτυρία του γέροντος πνευματικού μας.

Δημήτριος Π. Λυκούδης

Επιτρέπεται η νύφη, κατά τη διάρκεια του Μυστηρίου του Γάμου, να πατάει το πόδι του άνδρα - συζύγου της;

   Εάν αμφότεροι βρίσκονταν σε θεατρική σκηνή - διότι προς εκεί βαδίζουμε - σαφέστατα και μπορεί να το κάμνουν. Ομιλούμε, όμως, για Ορθόδοξο Ιερό Ναό και για Μυστήριο. Δεισιδαιμονίες, αμάθεια, προλήψεις, ανοησίες και έχει και συνέχεια...! Μάλιστα, λίγο πριν το πέρας της απαγγελίας του Αποστολικού αναγνώσματος από τον Ιεροψάλτη, μού κάμνει εντύπωση όταν αντικρίζω τα βλέμματα  πολλών να επικεντρώνονται στα ποδάρια των νεονύμφων και ουχί στα τελούμενα και στην ιερότητα της στιγμής. Υποστηρίζουν δε, μεταξύ άλλων, πως η κίνηση αυτή αποτελεί ορόσημο της νύφης προς τον σύζυγό της ότι "του πήρε τον αέρα" και φέρει ίσα, ίσως και αυξημένα δικαιώματα σε σχέση με αυτόν. Μάλλον δε, τα μυαλά μας "πήραν αέρα" και όσων ακόμη επιτρέπουν να συνεχίζονται αυτά τα καραγκιοζιλίκια ενώπιον Αυτού του Αγίου Θεού!

   Ο Πανάγιος Θεός, ως διαβάζουμε στο Αγιογραφικό χωρίο (1), δημιούργησε από την πλευρά του Αδάμ την Εὐα, όχι από το κεφάλι του ή τα πόδια του: «Η γυναίκα δεν έγινε από το κεφάλι του άνδρα, για να μην κυριαρχεί σ᾿ αυτόν. Ούτε έγινε από τα πόδια του άνδρα, για να μην κυριαρχεί αυτός σ᾿ αυτἠν. Έγινε από την πλευρά του, για να δειχτεί ότι είναι ισότιμη με αυτόν, βοηθός του. Έγινε από την πλευρά του που είναι κοντά στην καρδιά, για να του είναι αγαπητή» (2).

   Εάν, λοιπόν, θέλουμε να διατηρήσουμε όποια σοβαρότητα μάς απομένει και να σεβαστούμε την ιερότητα του Ναού και πολύ περισσότερο αυτού του Μυστηρίου, παρακαλώ θερμώς, ας εγκαταλείψουμε διαπαντός τέτοια σκηνοθετήματα και ανοησίες που κάμνουν τα δαιμόνια να περιγελούν και τους δίνουν το "δικαίωμα" να μας συντροφεύουν στη γαμική συζυγία.

Παραπομπές:

1. Γένεσις, β', 18-24.

2. Φούντα Ιερεμίου (Αρχιμ) νυν Μητροπολίτου Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως, Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης, τόμος Α', ΠΕΙΡΑΙΕΥΣ 1986, σελ. 133.

Είναι σωστό σ᾿ ένα Μνημόσυνο να κοινωνεί όλη η οικογένεια του κεκοιμημένου για την ευόδωση της ψυχής του;

   Αρχικά, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι ομιλούμε περί ιερού μνημοσύνου σε ορθόδοξο χριστιανικό ναό και δη, κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας και όχι επί του μνήματος ή έμπροσθεν της εικόνας του Κυρίου Ιησού Χριστού. Καλά είναι και αυτά, αλλά πρόκειται για προσευχές. Αυτό που έχει βαρύνουσα δύναμη και παρέχει τεράστια "όνησι" και παρηγοριά στις ψυχές των κεκοιμημένων είναι η Θεία Λειτουργία, δηλαδή, να εκκλησιαστούμε από το πρωί, να ζυμώσουμε πρόσφορο, ει δυνατόν να παρασκευάσουμε αφ᾿ εαυτών το σιτάρι και το δίσκο του μνημοσύνου μας και εάν έχουμε προετοιμαστεί και έχουμε την ευλογία του πνευματικού μας, σαφέστατα, να κοινωνήσουμε.

   Ως προς το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ας ξεκαθαρίσουμε ότι οι συγγενείς του κεκοιμημένου δεν αυξομειώνουμε την ποιοτική πορεία της ψυχής εάν κοινωνήσουμε - ή όχι - των Αχράντων Μυστηρίων. Αυτό έχει να κάνει με την προσωπική μας πνευματική κατάσταση και σωτηρία ή μη και δεν επιδρά (τουλάχιστον άμεσα) στην πορεία της ψυχής του πιστού για τον οποίο και τελείται το ιερό μνημόσυνο.

   Ας κάμνουμε, λοιπόν, σεμνά, ταπεινά και συχνά ορθόδοξα μνημόσυνα (όχι υπερβολές και εφάμαρτες επιδείξεις, όχι πολιτικά μνημόσυνα και τελετές του καφενείου) και ας προσπαθούμε πάντοτε να προετοιμαζόμαστε πνευματικά κατάλληλα. Εάν κοινωνήσω έχω ευθύνη για εμένα και, παράλληλα, εγώ σώζομαι ή κολάζομαι, όχι ο άλλος!

   Εισέτι, παρακαλώ την αγάπη όλων! Σάββατο τα μνημόσυνα των κεκοιμημένων μας. Σάββατο και ποτέ Κυριακή. Έχουμε ευθύνη για το γεγονός ότι μεταποιούμε την αναστάσιμη ημέρα της Κυριακής σε πένθιμο εμβατήριο και ταφικές ενασχολήσεις!

Επιτρέπεται να ζητάμε από τον ιερέα να κοινωνήσει όσους έχουν χάσει τα "λογικά" τους;

   Είναι ένα πολύ δύσκολο θέμα. Νομίζουν πολλοί ότι η Θεία Κοινωνία είναι το μαγικό φίλτρο που αυτομάτως σώζει και αγιάζει! Χρειάζεται περισσή προσοχή, διότι, ως μαρτυρεί η εμπειρία της Αγίας μας Εκκλησία, η Θεία Κοινωνία μπορεί να αποβεί «δηλητήριο», ναι, δηλητήριο σε όσους είναι απροετοίμαστοι και δη, σε όσους έχουν χάσει τα "λογικά" τους. Βέβαια, εάν γνωρίζουμε τον άνθρωπο για τον οποίο πρόκειται να ζητήσουμε να κοινωνήσει, πρέπει πρωτίστως, να γνωρίζουμε εάν έχει εξομολογηθεί πρόσφατα. Αυτό το "πρόσφατα" το συζητούμε με τον γέροντα-πνευματικό ή με τον ιερέα που θα έλθει να τον κοινωνήσει. Πλην όμως, ας γνωρίζουμε ότι δεν παράσχουμε βοήθεια στην ψυχή του πιστού, ο οποίος, ενώ δεν έχει "σώας τας φρένας" και γνωρίζουμε πως έχει χρόνια να εξομολογηθεί, παρά ταύτα, πιέζουμε τον ιερέα είτε σε νοσηλευτικό ίδρυμα είτε στην ενορία μας να τον κοινωνήσει. Προσοχή!
   Οι Πατέρες συμβουλεύουν ότι μεταξύ των δυο Μυστηρίων, Θείας Ευχαριστίας και Ιεράς Εξομολογήσεως, εάν πρέπει να επιλέξω ένα εκ των δυο, σαφέστατα πρέπει να επιλέξω την εξομολόγηση, καθώς η Θεία Κοινωνία από μόνη της δεν εξασφαλίζει σωτηρία. Βέβαια, ευχής ἐργον θα ήταν να κατανοεί ο πιστός και να προσέρχεται αυτοθελήτως και αυτοβούλως στο Άγιο Ποτήριο, ώστε να αναλάβει εκουσίως και την ευθύνη αυτής της πράξης του. Ας τονίσουμε και πάλι, δεν αναφερόμαστε παρά μόνο σε πιστό που έχει χάσει την αντιληπτική του και λογική ικανότητα και δεν εκφράζω γενίκευση του θέματος.

   Συνειδητά κοινωνώ των Αχράντων Μυστηρίων, συνειδητά και εκούσια και ασφαλώς με την κατάλληλη προετοιμασία. Διαφορετικά, προσθέτουμε "βάρος" στον άνθρωπο που πιέζουμε να κοινωνήσει και φέρουμε μεγίστη ευθύνη.

   Τέλος, θα αποτελούσε γραφική υπερβολή να τονίσω το αυτονόητο: πάντοτε και για κάθε πνευματικό ζήτημα συμβουλευόμαστε τον πνευματικό μας πατέρα και οδηγό.

Επιτρέπεται όταν νηστεύουμε να καταλύουμε υποκατάστατα εδέσματα;

 

   Έγινε πλέον της μόδας, συνήθεια, έξη! Κατά τη διάρκεια της Νηστείας, οι πιστοί, στην προσπάθειά τους να κάμνουν όσο λιγότερο ανώδυνη και ακούραστη την άσκησή τους, εφεύραν νηστήσιμα υποκατάστατα άλλων αρτήσιμων φαγητών, που, πλέον, ως υποκατάστατα μπορούν να τα καταλύσουν χωρίς να τους τύπτει η συνείδησή τους. Νηστήσιμο τυρί, νηστήσιμο γάλα, σόγια κ.ά. Και τότε, ερωτώ: ποιο το νόημα της Νηστείας και της άσκησης; Νηστεία, πέραν της λήψης ξηράς τροφής (ανάλογα βέβαια, με την ευλογία του πνευματικού και τις σωματικές - παθολογικές ιδιαιτερότητες ενός εκάστου), σημαίνει άσκηση, στέρηση. Να σου λείψει κάτι, να το στερηθείς, να το επιθυμήσεις και να αγωνίζεσαι να εγκρατευτείς, να συγκρατηθείς! Διαφορετικά, εάν κατά τη διάρκεια της Νηστείας τα έχουμε όλα, ένα είναι σίγουρο: όχι μόνο δε νηστεύουμε, αλλά λοιδορούμε τον εαυτό μας και τον Ουρανό. Βέβαια, σε αυτό έχει ευθύνη και μερίδα των πνευματικών, όσοι δίδουν ευλογία στους πιστούς να κατασθίουν αυτά τα υποκατάστατα. Επιτρεπτό είναι, ηθικό δεν είναι και πνευματικό. Σε διαφορετική περίπτωση που κάποιος συνεχίζει να κατασθίει υποκατάστατα κρέατος και γαλακτοκομικών σε περίοδο νηστείας, τότε, έχω την αίσθηση, καιρός είναι να βρει και έναν υποκατάστατο χριστό για  να λατρεύσει!

Δημήτριος Π. Λυκούδης

Δείτε εδώ την εκπομπή μας περί Νηστείας στην τηλεόραση του ΘΑΡΡΙ: https://www.youtube.com/watch?v=ieadpe_-SIw&list=PL8gqBw0byXHdV90j2esThb-K5Le_8Szgs&index=41

Αφού κοινωνήσουμε, ασπαζόμαστε το χέρι του Ιερέα ή τις ιερές εικόνες;

   Συνηθίζεται στις ημέρες μας και αυτό. Πλησιάζουν οι πιστοί το Άγιο Ποτήριο για να κοινωνήσουν των Αχράντων Μυστηρίων. Και ευθύς αμέσως μετά τη Θεία Μετάληψη, με μια απότομη κίνηση, σκύβουν και φιλούν το χέρι του ιερά-λειτουργού, θέτοντας σε κίνδυνο και τη Θεία Κοινωνία και τον ιερέα να χάσει την ισορροπία του. Και ακόμη περισσότερο, πολλοί απ᾿ όσους κοινώνησαν, πριν φύγουν από τον Ιερό Ναό - και ευχόμαστε να είναι τουλάχιστον μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας - σαν να πρόκειται για το πλέον φυσικό πράγμα στον κόσμο, προσέρχονται στα προσκυνητάρια του Ιερού Ναού και ασπάζονται με περισσή ευλάβεια τις άγιες εικόνες, μη αναλογιζόμενοι ότι πριν λίγο κοινώνησαν και έλαβαν μέσα στο αίμα τους Αυτόν τον Κύριο Ιησού Χριστό. Προσοχή, λοιπόν! Αφού κοινωνήσουμε, ποτέ μα ποτέ δεν ασπαζόμαστε το χέρι του ιερέα - λειτουργού, ουδέποτε. Λάβαμε εντός μας τον Κύριο Ιησού Χριστό. Μέλημά μας, τώρα, να διατηρήσουμε όσο μπορούμε καθαρότερα και με όλες τις αισθήσεις μας αυτή την αγαστή σκέψη: μάς αξίωσε ο Πανάγιος Θεός να καταστούμε κοινωνοί των Αχράντων Μυστηρίων! Δεν ασπαζόμαστε, λοιπόν, μετά τη Θεία Κοινωνία ούτε το χέρι του ιερέα ούτε τις ιερές εικόνες του Ναού. Μάλιστα δε, πολλοί ευσεβείς χριστιανοί, στην προσπάθειά τους να διατηρήσουν όσο γίνεται περισσότερο αλώβητη και άσβεστη αυτή την ανάμνηση της Θείας Κοινωνίας, για τις αμέσως επόμενες ημέρες της Θείας Μεταλήψεως, προσέχουν με ευλογημένη εμβρίθεια όσα εξέρχονται από το στόμα τους, ακόμη και τις όποιες σταγόνες σιέλου, προκειμένου να μην καταπατηθούν ή εμπέσουν σε ακάθαρτα μέρη. Μετά τη Θεία Κοινωνία, ας μη λησμονούμε ποτέ: το αίμα μας είναι Αίμα Χριστού και το σώμα μας Σώμα Χριστού. Να μην αποτυπώνουμε, λοιπόν, το Αίμα του Χριστού, το οποίο προ ολίγου δεχθήκαμε, στο χέρι του Ιερέα ή, ακόμη χειρότερα, επί των ιερών εικόνων.

Δημήτριος Π. Λυκούδης

Επιτρέπεται να θυμιατίζουμε στα σπίτια μας το βράδυ;

   Από προλήψεις σε δεισιδαιμονίες και καλά διατηρείται η ανορθόδοξη πορεία και η προσπάθεια αποϊεροποίησης της Πίστεώς μας. Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι είναι "χρουσουζιά" ή κακός οιωνός να θυμιατίζουμε μετά τις εσπερινές ώρες. Έχουν εσφαλμένα συνδέσει την προσφορά θυμιάματος με την κοίμηση ενός προσφιλούς μας προσώπου, κατά την ευλογημένη - παλαιές όμορφες συνήθειες - εκείνη τακτική να ξενυχτούν οι συγγενείς τον κεκοιμημένο στην οικεία του και ουχί απομονωμένο σ᾿ένα νεκρικό θάλαμο ενός "κρύου" νεκροτομείου. Φθάσαμε, δηλαδή, να θεωρούμε την ευλογία πρόκληση της μοίρας και ν᾿αναζητούμε πλείστες όσες δικαιολογίες στηριγμένες στην αμάθεια και αγνωσία μας προκειμένου να καλύψουμε την πνευματική μας ένδεια και αμορφωσιά. 
 Είναι ευλογημένη και ευσεβής συνήθεια να θυμιατίζουμε κάθε στιγμή, νύχτα και ημέρα στα σπίτια μας, στο γραφείο μας, στον προσωπικό μας χώρο. Το θυμίαμα που καίγεται προσελκύει την ευλογία του Ουρανού και καλλιεργεί τις πνευματικές δυνάμεις του ανθρώπου, καθώς κατέχει καίρια συμβολή στην όλη δημιουργία μιας κατανυκτικής ατμόσφαιρας, ουχί βεβαίως ρομαντικής, μέσω των εύοσμων αρωμάτων που αναδύονται από το καιόμενο θυμίαμα, αλλά μέσω της εν μετανοία πορευόμενης ψυχής να προσεγγίσει την Παναγία Τριάδα στην κατ᾿ οίκον Εκκλησία, δηλαδή, στο σπίτι σου και στο σπίτι μου. Είναι, λοιπόν, ευλογημένη συνήθεια να θυμιατίζουμε και μετά το εσπέρας και πάντοτε στα σπιτικά μας. Θυμηθείτε τα Μοναστήρια μας που νηχθημερόν θυμιατίζουν! 
 Ας παραδειγματιστούμε από τις λατρευτικές εκδηλώσεις όσων Ιερών Ναών στον κόσμο αγρυπνούν και προσεύχονται. Μην απεμπολείτε στη λησμοσύνη όλα εκείνα τα παραδείγματα των πατέρων και μητέρων μας που μεγάλωσαν σε άκρως χριστιανικά σπίτια και κληροδότησαν σ᾿ εμάς όσες ιερές και ευσεβείς συνήθειες. Ευλογημένο θυμίαμα! Ευσεβείς πατέρες! Αγαπημένες συνήθειες των παιδικών μας χρόνων!

Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημητρίου Π. Λυκούδη "Λειτουργικά Ζητήματα", τόμος Α' (Αθήνα 2017), που κυκλοφορεί σε όλα τα χριστιανικά βιβλιοπωλεία και από τις Εκδόσεις ΕΠΙΡΡΩΣΗ, ΕΔΩ!

Ποιος ο ορισμός της ακηδίας; Ποια είναι η αντιμετώπισή της;

   Ακηδία στην πνευματική ορολογία σημαίνει οκνηρία, τεμπελιά, απροθυμία. Τόσο στους Μοναχούς όσο και στους λαϊκούς - αγάμους και εγγάμους - η ακηδία επιφέρει την οκνηρή και βαριεστημένη διάθεση και κουράζει τον άνθρωπο ψυχοσωματικά. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας συνιστούν την οριοθέτηση και οργάνωση της πνευματικής μας ζωής ως όπλο και αντίδοτο της ακηδίας. Πνευματική ζωή, άλλωστε, δεν υφίσταται άνευ πνευματικού και "ζυγισμένου" προγράμματος. Δεν έχει σημασία τόσο η ποσότητα και διάρκεια των ενασχολήσεών μας μέσα στο πνευματικό πρόγραμμα (αυτό άλλωστε, προϊόντος του χρόνου και όσο αυξάνεται η ζέση της καρδίας καλύπτεται καί ποσοτικά καί ποιοτικά), όσο η ακριβής, η σχεδόν αδέκαστη και ευλαβική προσήλωσή μας στην τήρηση του αυτού προγράμματος. Έτσι, κάτι που σήμερα φαίνεται δύσκολο, κάτι που με κουράζει υπερβολικά και με κάνει ν᾿ απομακρύνομαι από αυτό, ένα είναι σίγουρο: αύριο θα είναι δυσκολότερο και μεθαύριο ακόμη πιο δύσκολο. Πρόγραμμα στην πνευματική ζωή, λοιπόν, πρόγραμμα απαράβατο και η ακηδία θα χάσει την ισορροπία της, θα απωλέσει τον πονηρό και βαριεστημένο φορτιστή της που δεν είναι άλλος από την ακαταστασία, την αναβολή  και τελική απουσία του πνευματικού μας προγράμματος.

Επιτρέπεται να εορτάζουν οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί την εορτή της Μητέρας, του Πατέρα, του Παιδιού κ.ά.;

   Δεν αρμόζει στο Σώμα της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας να ενοχοποιεί και να ποινικοποιεί κάθε εκδήλωση και εορτή, κάθε δράση και αφορμή για αληθινή χαρά και ουσιαστική ευφροσύνη. Πλην όμως, για ποια ουσιαστική και αληθινή εορτή ομιλούμε; 
 Κάθε ορθόδοξος χριστιανός εορτάζει λειτουργικά και μυστηριακά εντός της Αγίας μας Εκκλησίας. Πότε; Σε κάθε Θεία Λειτουργία, εκεί όπου, σε κάθε Θεία Λειτουργία, τιμούμε και εορτάζουμε με ανείπωτη τιμή και σεβασμό τον αληθινό Πατέρα και την Κυρία Θεοτόκο, ως την αληθινή μας Μητέρα. Παράλληλα δε, εντός της Αγίας μας Εκκλησίας, είναι αλήθεια, τιμάται και αποδίδεται μετά της προσηκούσης τιμής και ο σεβασμός προς τους κατά σάρκα γονείς μας, προς τα παιδιά μας,  ουχί μόνον ακολουθώντας και εκφράζοντας την ορθόδοξη πνευματικότητα ως βίωμα, αλλά, ταυτόχρονα,  καλλιεργώντας την κοινοτική λειτουργική συνοχή "εν Χριστώ" και διά Χριστόν μέσα στη Θεία Λειτουργία. Επομένως, έχουμε εορτές να ευφρανθούμε αληθινά και ν᾿ αποδώσουμε τιμή και σεβασμό. 
 Ας εορτάσουμε αυτές, δεν έχουμε ανάγκη από άλλες. Διότι, σε μία τέτοια περίπτωση, αναρωτιέμαι, γιατί να μην εφεύρουμε και την εορτή της μητέρας Γης, του Συμπαντικού Θεού των όλων, του αγάμου, του εγγάμου, του πεπλανημένου, του αδικημένου, του ξενιτεμένου και του κάθε ερωτευμένου; Έχουμε εορτές και δη, αληθινές, χριστοκεντρικές, λειτουργημένες! Αν έχουμε και αληθινή διάθεση να τις εορτάσουμε εκκλησιοκεντρικά και ανθρώπινα, ναι, να προστρέξουμε στην κυριακάτικη Θεία Λειτουργία. Αφήσαμε τις Εορτές των εορτών και κοιτάμε να εορτάσουμε με όσα σκηνοθετημένα σκουπίδια μάς πλασάρουν καθημερινά τα ΜΜΕ από τις καλένδες της Δύσεως. Προσοχή, λοιπόν!

Απόσπασμα από το βιβλίο του Δημητρίου Π. Λυκούδη με τίτλο "Λειτουργικά Ζητήματα", τόμος Α', που κυκλοφορεί σε όλα τα χριστιανικά βιβλιοπωλεία, καθώς και από τις Εκδόσεις ΕΠΙΡΡΩΣΗ, ΕΔΩ!

Επιτρέπεται να δίνουμε ρουχισμό και άλλα προσωπικά αντικείμενα στον ιερέα για να τα "διαβάσει" και να τα τοποθετήσει κάτω από την Αγία Τράπεζα για ευλογία;

  

   Φθάσαμε και σε αυτό το σημείο. Μία επιδερμική, ταχυδακτυλουργική επαφή και σχέση με την όλη μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας. Ρουχισμός, προσωπικά είδη, κατασάρκια και άλλα πολλά αποτελούν την πλάνη και μωρή ψευδαίσθηση μερίδος των πιστών, οι οποίοι προστρέχουν να "εξασφαλίσουν" και, τρόπον τινά, να εκβιάσουν τη Θεία Χάρη με τακτικές δεισιδαιμονικές, αμαθείς και αλειτούργητες! Όσα ρούχα και να βάλουμε κάτω της Αγίας Τραπέζης, όσα κατασάρκια και αν "ευλογηθούν" στο Ιερό Βήμα, εάν απέχουμε της μετοχής της μυστηριακής εκκλησιαστικής ζωής, ένα είναι σίγουρο: όχι μόνο δεν παρέχουν βοήθεια και ευλογία, αλλά, στον αντίποδα, επιφέρουν τη λοιδορία του ανθρωπίνου προσώπου και τον παμμίαρο γέλωτα των δαιμόνων. Βέβαια, κρίνεται αναγκαίο στο σημείο αυτό, να τονίσουμε ότι ευθύνη στα παραπάνω έχουν και όσοι ιερείς αποδέχονται αυτή την αψυχολόγητη και αποϊεροποιημένη κίνηση και επιθυμία των πιστών. Η Θεία Χάρη δεν ενοικεί στο ρουχισμό νεκρών πνευματικά ανθρώπων, πολύ δε περισσότερο, δεν παρέχεται "μαγικά", αλλά μυσταγωγικά, πνευματικά, λειτουργικά. Ας σταματήσουμε λοιπόν να ζητούμε να πιούμε "Αγία ζέση" και να βάζουμε - άκουσον άκουσον! - ακόμη και κατασάρκια ρούχα κάτω από τον Τάφο του Χριστού μας. Εμπαίζουμε καί Θεό καί άνθρωπο!

Γιατί η Αγία μας Εκκλησία αρνείται να γίνουν ανάδοχοι όσοι τέλεσαν Πολιτικό γάμο;

   Η Αγία μας Εκκλησία δεν τιμωρεί, αλλά νουθετεί, παιδαγωγεί, συμβουλεύει, ορθοτομεί. Όστις εξ υμών τελεί Πολιτικό γάμο, είναι ξεκάθαρο, ο ίδιος εκουσίως και αυτοθελήτως θέτει τον εαυτό του "εκτός" του Σώματος της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας μας. Πλην όμως, κάθε ελευθερία επιφέρει και το τίμημα, καί την ευθύνη της. Όστις επιλέγει, αναφορικά με το ζήτημα του γάμου, να απέχει του Σώματος της Εκκλησίας και "τοποθετεί" τον εαυτό του "εκτός" του Χριστεπωνύμου πληρώματος, ο ίδιος είναι οξύμωρον να "απαιτεί" και να διεκδικεί να συμπεριφέρεται ως μέλος της Εκκλησίας σε άλλα ζητήματα, ως αυτό του αναδόχου δηλαδή στο Μυστήριο του Βαπτίσματος. Τα Μυστήρια της Αγίας μας Εκκλησίας δεν είναι προϋποθέσεις και αφορμές άσκησης διαπροσωπικών και διπλωματικών σχέσεων. Επομένως, πολύ ορθά πράττει η Αγία μας Εκκλησίας και δεν επιτρέπει να γίνει κάποιος ανάδοχος που έχει τελέσει πριν Πολιτικό γάμο, διότι, πρωτίστως, η Εκκλησία σέβεται την ελευθερία του και την "αποστασία" του που ο ίδιος αποφάσισε και δημιούργησε με την τέλεση του Πολιτικού γάμου. Στον αντίποδα, η Ορθόδοξος Εκκλησία επιτρέπει την τέλεση του Μυστηρίου του Βαπτίσματος στα παιδιά όσων ετέλεσαν Πολιτικό γάμο, καθώς, γίνεται αβίαστα κατανοητό, τα παιδιά αυτά δε φέρουν ευθύνη για τις πράξεις των γονέων τους.

Ποιοι ήταν παρόντες την ώρα της Αποκαθήλωσης του Χριστού;

   Ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας (σήμερα θεωρείτο ως πόλη του η Ραμλέχ, τρία χιλιόμετρα νοτίως της Λύδδας), ένας εκ των μελών του Συνεδρίου, επήγε προς την αγορά για να αγοράσει κειρίας, ταινίες δηλαδή για να προσδέσουν τα χέρια και τα πόδια, οθόνια , πλατείς δηλαδή επίδεσμοι για να περιτυλίξουν το Σώμα (σινδόνα ως λέγει ο Μάρκος) και σουδάριον, με το οποίον ετύλιγαν το πρόσωπο, πριν κατέλθει το Σώμα στον τάφο.

   Ο Νικόδημος, μέλος και αυτός του Συνεδρίου, νομικός και μέλος ταυτόχρονα των Φαρισαίων. Παρά ταύτα, και αυτός όπως ο Ιωσήφ, αγόρασαν τα ακριβότερα και πλέον πολύτιμα είδη και αρώματα για τον Χριστό. Ο Ιωσήφ, βοηθούμενος από τον Νικόδημο και κάποιες ευλαβείς γυναίκες, ανήλθε στον Τίμιο Σταυρό με τη βοήθεια μιάς κλίμακας, αφήρεσε τα καρφιά (ένα ή δύο εξ αυτών βρίσκονται σήμερα στην Ιερά Μονή του Φιλοθέου στο Άγιον Όρος), ενώ οι άλλοι αφερούσαν τα καρφιά από τα Άχραντα πόδια του Κυρίου. Άπλωσαν το σινδόνι και ενετύλιξαν τον Κύριο, αφήρεσαν το ακάνθινο στεφάνι και έπλυναν με χλιαρό νερό τας πληγάς του Χριστού. Έλουσαν όλο το Σώμα, για να αφαιρέσουν τα ίχνη των ιδρωτών, την κόνιν και όλα τα στίγματα και τα εμπτύσματα της ταλαιπωρίας. Έλουσαν το Πρόσωπο, στο οποίο τα μαλλιά είχαν κολλήσει από το θρομβωθέν Αίμα και έκλεισαν τα μάτια του Κυρίου (Γεν. μστ' 4). Έκλεισαν το ημιάνοικτον Πανάγιον Στόμα του Θεανθρώπου Ιησού και άλειψαν με πολυτιμότατο μύρο όλο το Πανάγιο Σώμα (μίγμα σμύρνας και αλόης ωσάν λίτρας εκατόν). Ενετύλιξαν το Τίμιο Σώμα με τας πολυτίμους λευκάς συνδόνας. Οι υπηρέτες του Ιωσήφ βοηθούσαν. Πιθανότατα, ο Ιωσήφ χρησιμοποίησε ένα ειδικό φέρετρον της εποχής (Λουκ. ζ'14), και απο κοινού με τον Νικόδημο, βαστάζοντες το Πανάγιο Σώμα, οδηγούσδαν Αυτό επί του Τάφου, ενώ οι γυναίκες ακολουθούσαν κλαίγοντας.

Γιατί ήταν άνομον και παράνομον το Συνέδριο που κατεδίκασε τον Κύριο Ιησού Χριστό;

   Επί των ημερών του Ρωμαίου αυτοκράτορος Τιβερίου και του επάρχου της Ρώμης στην Ιουδαία Ποντίου Πιλάτου, Ο Ιησούς σύρεται από τον όχλο των άναρχων στρατιωτών εις τον αρχιερέα των Ιεροσολύμων Καϊάφα και εις τον πεθερόν του τελευταίου και πρώην αρχιερέα Άννα, ο οποίος ασκούσε μεγάλη και καταλυτική επιρροή εις τα λοιπά ιερατικά μέλη του Συνεδρίου. Αλλά για ποιο Συνέδριο ομιλούμε; Ποιο ήταν το Συνέδριο το οποίο κλήθηκε να αποδώσει δικαιοσύνην και κρίσην εις τον Δίκαιον της Οικουμένης Κριτήν;

   Το Συνέδριο αποτελούσε την εποχή εκείνη την ύψιστη εθνικοθρησκευτική αρχή για τον υπόδουλον Ισραηλιτικόν λαόν, ένα είδος ¨Κυβερνητικής αρχής¨ με διοικητικήν και λίαν αυξημένην δικαστικήν εξουσίαν, πάντοτε βέβαια, υπό την προστασίαν και απόλυτην επιρροήν της Ρωμαϊκής αρχής και εξουσίας. Αποτελείτο από 70 ή 71 άτομα και προήδρευε ο εκάστοτε αρχιερέας, μετά της λοιπής ιερατικής ¨αριστοκρατίας¨ και άλλων επισήμων λαϊκών μελών. Ονομάζεται ωσαύτως και ¨Πρεσβυτέριον¨, και ¨γερουσία¨ και ¨βουλή¨, ένεκα των ¨βουλευτών¨ που το συγκροτούσαν ή και ¨ Συνέδριο κριτών¨.

    Παράνομοι οι Σύνεδροι, παράνομον το Συνέδριον, παράνομη και παράτυπη η συνεδρίαση, διότι έλαβε χώραν παραμονή της μεγάλης εορτής του Πάσχα, γεγονός που απαγορευόταν αυστηρά από τον Μωσαϊκό Νόμο. Παράτυπη, διότι κατά τη διάρκεια της δίκης δεν παρέστησαν ούτε δύο μάρτυρες ως συνηθιζόταν και προβλεπόταν εκ του τυπικού. Παράτυπη και παράνομη η συνεδρίαση διότι προηγήθηκε η αντικανονική νυκτερινή εξέταση των ψευδομαρτύρων υπό του Καϊάφα. Παράνομη η συνεδρίαση διότι εσφαλμένα το Συνέδριον απεφάνθη υπέρ της θανατικής καταδίκης του Ιησού την πρώτη ημέρα της συγκροτήσεώς του, και δη της πρώτης συνεδρίας του, απόφαση που νόμιμον ήταν να ληφθεί το πρωί της επομένης ημέρας και μάλιστα κατά τη διάρκεια νέας συνεδρίασης. «Είπατε παράνομοι, τι ηκούσατε παρά του Σωτήρος ημών; Ου νόμον εξέθετο και των προφητών τα διδάγματα; Πώς ουν ελογίσασθε Πιλάτω παραδούναι τον εκ Θεού Θεόν Λόγον;». Παράνομη η συνεδρίαση διότι εκλήθησαν οι δούλοι να κρίνουν τον Δεσπότην και Κύριον, εκλήθη το κτιστό να αποδώσει κρίσην εις τον Άκτιστον και Κτίστην!

Ποιος ήταν ο δούλος και κακός υπηρέτης που ετόλμησε να καταφέρει ράπισμα στον Χριστό;

   Ένας μιαρός δούλος και κακός υπηρέτης ετόλμησε να καταφέρει θρασύτατον ράπισμα επί της γλυκυτάτης παρειάς του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Αυτός ο δούλος που ετόλμησε να χαστουκίσει τον Κύριο Ιησού Χριστό στην αυλή του Αρχιερέα, κατά τον Ιερό Χρυσόστομο, ήταν ο Μάλχος, αυτός που ολίγον πριν το ράπισμα, ο ίδιος ο Κύριος Ιησούς εθεράπευσε το αυτί του στον κήπο της Γεθσημανή. Κατ᾿ άλλους Πατέρες, ο δούλος αυτός ήταν ο γέρων αμαρτωλός, ο από χρόνια παράλυτος, τον οποίον ο Χριστός μας εθεράπευσε στην κολυμβήθρα της Βηθεσδά και του είπε "ίδε υγιής γέγονας, μηκέτι αμάρτανε"(Ιωάν. ε', 14). Οι αγνώμονες άνθρωποι, ακόμη και σήμερα, ίσως περισσότερο σήμερα απο ποτέ άλλοτε, ραπίζουμε και σταυρώνουμε τον Κύριο της Δόξης! Καλή μετάνοια σε όλους μας!

Επιτρέπεται να χρησιμοποιούμε χαρτί ή πανί ή μανδήλι για να λαμβάνουμε το αντίδωρο;

   Συνηθίζεται τελευταία και αυτό. Πολλοί χριτιανοί, στο πέρας της Θείας Λειτουργίας, προσέρχονται να λάβουν αντίδωρο από το χέρι του  Αρχιερέα/ιερέα λειτουργού (ΜΟΝΟΝ ΑΠΟ ΤΟ ΧΕΡΙ ΤΟΥ ΑΡΧΙΕΡΕΑ/ΙΕΡΕΑ ΛΑΜΒΑΝΟΥΜΕ ΑΝΤΙΔΩΡΟ, ΠΟΤΕ ΜΟΝΟΙ ΜΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΝΕΡΙ). Το ορθόν είναι να σταυρώνουμε τα χέρια με προσοχή, να κατασθίουμε όλο το αντίδωρο και όχι σιγά σιγά να δαγκώνουμε αυτό ωσάν μέρος του όλου κομματιού (εδώ ταιριάζει αυτό που λέγω πάντοτε: μικρά κομμάτια το αντίδωρο να κόπτεται, μικρά, ως κάμνουν στις Ιερές Μονές). Μετά, ρουφάμε, τρόπον τινά, την παλάμη μας για να συγκεντρώσουμε εντός της στοματικής μας κοιλότητας κάθε ψυχίον του αντιδώρου. Δεν είναι όμορφη συνήθεια να κρατάμε χαρτομάνδηλο για να πάρουμε αντίδωρο γιατί, μετά, ο κανόνας άλλωστε είναι αυτός, το αυτό χαρτομάνδγηλο έχει την απώτερη κατάληξή του στα σκουπίδια! Μόνο όταν πρόκειται να λάβουμε αντίδωρο για κάποιον ηλικιωμένο που αδυνατεί να εκκλησιαστεί ή, κάποιες φορές, εάν λαμβάνουμε αντίδωρο για να έχουμε κατά τη διάρκεια της εβδομάδος, μόνο τότε και καταχρηστικά μπορούμε να χρησιμοποιούμε κάποιο μανδήλι ή πανί ή χαρτομάνδηλο, έχοντες βέβαια, πάντοτε αυξημένη την προσοχή μας για την κατάληξή αυτού του χαρτιού. Να σταματήσει άμεσα αυτή η ανίερη συνήθεια να λαμβάνουμε 3-4 κομμάτια αντίδωρο, να δαγκώνουμε, να χαιρετίζουμε, να γελάμε εξερχόμενοι του Ιερού Ναού και, αλλοίμονο, όλα τα ψυχία, πολλές δε φορές κομμάτια αντιδώρου ολόκληρα να ποδοπατούνται ένεκα της προσωπικής μας "ευσέβειας" και απροσεξίας. Προσοχή παρακαλώ! Ένα κομμάτι αντίδωρο, ένα! Δεν είναι για χόρταση!